देशदेखि विदेशसम्मका सम्पूर्ण छन्त्यालहरूको प्रतिनिधिमूलक एक मात्र साझा संस्था नेपाल छन्त्याल संघ हो । ‘छन्त्याल जाति हित समिति’ ९सन् १९७९० हुँदै जातीय पहिचान, उत्थान र हितका निम्ति सम्वत् २०४३ मा काठमाडौं उपत्यकामा अस्थायी र स्थायी बसोबास गर्ने छन्त्यालहरूको सक्रियतामा ‘छन्त्याल परिवार संघ’को स्थापना भएको थियो ।
सन् १९९६ को पहिलो महाधिवेशनपश्चात् ‘छन्त्याल परिवार संघ’लाई परिवर्तत गरी ‘नेपाल छन्त्याल संघ’ नामाकरण गरियो । संघ आप्mनो स्थापनाकालदेखि आदिवासी जनजाति आन्दोलनले उठाएका मुद्धाहरूलाई आत्मसात गरी निरन्तर क्रिशाशील छ। 
‘छन्त्याल परिवार संघ’को नाममा सम्वत् २०४९ ९द।नं। ३६१÷०४८÷०४९० देखि जिल्ला प्रशासन कार्यालय काठमाडौंमा संघसंस्था दर्ता ऐन, २०३४ मुताबिक आधिकारिक रुपमा दर्ता भएको थियो । तर सम्वत् २०५२ मा जि।प्र।का। काठमाडौंबाट नै नाम परिवर्तन गरी ‘नेपाल छन्त्याल संघ’ को रुपमा यसले कार्य सम्पादन गरिरहेको छ । नेपाल सरकार समाज कल्याण ऐन, २०४९ बमोजिम सम्वत् २०५२÷०१÷०३ देखि समाज कल्याण परिषद्मा आबद्ध समेत भएको छ । नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघको स्थापना सम्वत् २०४७ को शुरुवाती चरणदेखि नै सदस्य संगठनको रुपमा यसको उपस्थिती र सक्रियता रहेको छ ।
आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन–२०५८ अनुसार सूचिकृत आदिवासी जनजातिहरू मध्ये ‘छन्त्याल’ पनि एक भएकोले प्रतिष्ठानको सञ्चालक परिषदको एक जना सदस्य सिफारिश गर्ने अधिकारसम्पन्न संस्थाको रुपमा समेत छन्त्याल संघ रहेको छ । जातिको हक, अधिकार र पहिचानका लागि प्रतिबद्ध भई संघले निरन्तर कार्य गरिरहेको छ । छन्त्याल जातिको इतिहास, भाषा, धर्म, संस्कृति, कला, साहित्य, भूमि, भूक्षेत्र आदिको संरक्षण र सम्र्बद्धनमा संघ प्रतिबद्ध छ ।
छन्त्यालहरूको सघन बसोबास भएका प्रदेश नं। ३, ४, ५ मा प्रदेश समितिहरू, बागलुङ, म्याग्दी, गुल्मी, सुर्खेत, मुस्ताङ काठमाडौं, कास्की, रुपन्देही, दाङ जिल्लाहरूमा संघमातहत ९ वटा जिल्ला समितिहरू, गाउँ÷नगर÷महानगर समितिहरु, ७० वटा भन्दा बढी प्रारम्भिक गाउँ समितिहरू र विद्यानतः गठित विभिन्न समितिहरू क्रियाशील छन् । केन्द्रीय स्तरका भातृ संगठनहरूः छन्त्याल युवा संघ, छन्त्याल महिला संघ, छन्त्याल विद्यार्थी संघ, छन्त्याल अनुसन्धान केन्द्र गरी ४ वटा छन् ।
रोजगार र अवसरका लागि स्थायी र अस्थायी रुपले संसारभरका विभिन्न विदेशहरूमा समेत छन्त्याल संघसंस्था वा संयन्त्रहरू क्रियाशील छन् । बेलायत, अष्ट्रेलिया, अमेरिका, दक्षिण कोरिया, हङकङ, जापान, बेल्जियम, पोर्तुगल, दुबईलगायतका देशहरूमा छन्त्याल संस्थाहरू गठन भई छन्त्यालको हित, उत्थान, विकास, पहिचान र अधिकारका लागि कार्य गरिरहेका छन् ।
नेपाल सरकार आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन–२०५८ अनुसार नेपालका सूचिकृत ५९ आदिवासी जनजातिमध्ये छन्त्याल जाति एक हो । सरकारी मानवीय विकास सूचाङ्क–२०५८ को आधारमा नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघद्वारा वर्गीकृत ‘सुविधा वञ्चित समूह’मा पर्ने एक आदिवासी जनजाति हो, छन्त्याल । छन्त्यालहरूको आदिम ऐतिहासिक थातथलो पश्चिम नेपालको धौलागिरि हिमालको पूर्व–दक्षिण–पश्चिम र काली गण्डकी नदी उपत्यकाको भूभाग भएको देखिन्छ ।
छन्त्याल जाति र खानीबीच ऐतिहासिक सम्बन्ध रहेको छ किनकि छन्त्यालहरूको इतिहास तामा खानीसँग जोडिएको छ । नेपालको खानीको इतिहासमा पश्चिम नेपालको ‘उपल्लो बाइसखानी’ छन्त्यालहरूले सञ्चालन गर्दथे । छन्त्यालहरूको बस्तीहरूमा तामा खानी खनेका÷चलाएका सुरुङ ९खानीको दुलो÷प्वाल०का अवशेषहरू अहिले पनि जीवित छन् । साथै अधिकांश छन्त्याल गाउँबस्तीहरूको नामको पछाडि ‘खानी’ शब्द जोडिएर थातथलो÷गाउँहरूका नाम बनेका छन् ।
छन्त्याल जातिको आफ्नो छुट्टै मौलिक संस्कृति, भाषा, धर्म, परम्परा, चालचलन, रीतिरिवाज, जीवनपद्धति, प्रथाजनित कानुनलगायत रहेका छन् । जसले जातिको इतिहास, पहिचान, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, राजनीतिक विषयवस्तुमाथि गहिराइमा पुग्न आधार तयार पार्दछ । छन्त्याल जातिमा १२ थरहरू रहेका छन्ः खड्का, घर्ती, घरब्जा, घ्याप्चन, झिङ्राजा, डाँडामारे, तथप्जा, पुराने, पोत्लाङ्गे, बुढाथोकी, भलञ्जा र सिङ्गे ।
छन्त्याल भाषा भोट–बर्मेली परिवारमा पर्दछ । बागलुङ र म्याग्दी जिल्लाका क्षेत्र÷इलाकाहरू मूल थातथलो भएता पनि सन् २०११ को जनगणनाअनुसार छन्त्यालहरू ४३ जिल्लाहरूमा रहेको देखिन्छ । छन्त्यालको जनसङ्ख्या ६,५६५ महिला र ५,२४५ पुरुष गरी कुल ११,८१० रहेका छन् ।
जसमध्ये बागलुङमा ३,९७८ ९३५।४१० र म्याग्दीमा ३,८८९ ९३४।६१० गरी कुल ७,८६७ ९७०।०२० को सङ्ख्यामा दुईवटा जिल्लामा मात्र बसोबास गर्दछन् । छन्त्याल भाषा बोल्ने वक्ताको सङ्ख्या महिला २,४५८ र पुरुष १,८२५ गरी ४,२८३ ९३६।२७० रहेका छन् । सन् २०११ को तथ्याङ्क अनुसार नेपालको साक्षरता प्रतिशत ६५।९ रहको छ भने यस जातिको साक्षरता प्रतिशत ७२।७ रहेको छ ।
आदरणीय छन्त्याल बुवाआमा, दाजुभाई तथा दिदीबहिनीहरु नेपाल छन्त्याल संघ एउटा ऐतिहासिक विरासत बोकको संस्था हो । यस संस्थाको पहिलो, दोश्रो, तेस्रो, चौथौ, पाँचौं गरी छैठौ राष्ट्रिय महाधिवेशन २०७३ पौष १५,१६,१७ गते पोखरामा सम्पन्न भएको कुरा यहाँहरुलाई सर्वविदित नै छ । यस कार्यसमितिले यस तीन बर्षको अवधिमा छन्त्यालहरुको विकास, पहिचान, सहजिकरण, अधिकार प्राप्तिको आन्दोलनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो ।
यस अवधिमा विभिन्न रोगबाट ग्रसित भएर उपचार खर्च जुटाउन नसकी पिडित भएका छन्त्यालहरुलाई, आकस्मीक दुर्गघटनाबाट पिडित छन्त्यालहरुलाई आर्थिक सहयोग जुटाउन अग्रनी भूमिका खेल्यो ।
जुटेको छ । संघको ७ औँ राष्ट्रिय महाधिवेशन म्याग्दी सदरमुकाम बेनीमा हुने छ । आगामी चैत २५ र २६ गते बेनीमा हुने महाधिवेशनको तयारीलाई तीव्रता दिईएको छ।विभिन्न ११ जिल्लाबाट आउने ३५० बढी प्रतिनिधिले नयाँ नेतृत्व चयनमा सहभागी हुनेछन् । संघ मातहतका सबै समितिको अधिवेशन सकिएको र फागुन २८ गते भित्र प्रतिनिधि चयनको काम सक्न निर्देशन दिइएको छ । उद्घाटन कार्यक्रममा छन्त्याल समुदायका संघ संस्थाका प्रतिनिधि लगायतको समेत सहभागीतामा बेनीमा झाँकी सहितको बृहत ¥याली निकालिने छ।
